ΤΕΧΝΟΚΡΑΤΙΚΟΣ ΚΑΙΣΑΡΙΣΜΟΣ            Σ.Καργάκος

Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι η μηχανή δε χρησιμοποιείται σαν όργανο αύξη­σης της ελευθερίας του ανθρώπου αλλά σαν όργανο περιορισμού του. Είναι μια δυσάρεστη διαπίστωση αλλά καθόλου ανερεισματική[1]. Στηρίζεται σε πολύ πραγ­ματικά δεδομένα. Κάποτε αυτά που σήμερα είναι πραγματικότητα φαίνονταν ουτοπικά, ακόμη και στη μεταπολεμική εποχή, όταν τα πρώτα μηνύματα ήταν ανησυχητικά. Προάγγελος του τεχνοκρατικού ολοκληρωτισμού υπήρξε προπολεμι­κά ο συγγραφέας Άλντους Χάξλεϋ, που έγραψε το περίφημο έργο “Θαυμαστός Καινούριος Κόσμος”, ένας κόσμος που ήταν προϊόν εργαστηρίου. “Ευαγγελιστής” της τεχνοκρατικής δεσποτείας υπήρξε ο Άγγλος συγγραφέας Τζορτζ Όργουελ, που το 1948 έγραψε το περίφημο έργο “1984”[2]. Στο βιβλίο αυτό περιγράφεται η καταπίεση της ανθρώπινης σκέψης από μια άρχουσα τάξη τεχνοκρατών, η οποία χρησιμοποιεί πολύπλοκες μηχανές και μεθόδους για να πετύχει τους απάνθρωπους σκοπούς της. Το οργουελικό “1984” είχε χρονική διάρκεια μεγαλύτερη από τις 365 ημέρες του ημερολογιακού ομωνύμου του. Άλλωστε, είχαμε μπει στο “1984” προτού φθάσουμε στο 1984, και σήμερα βρισκόμαστε στο “1984 + 12”[3]. Οι προφητείες του Άγγλου συγγραφέα έχουν προ πολλού αρχίσει να γίνονται πραγ­ματικότητα.

Ο άνθρωπος χρησιμοποιεί μηχανές χωρίς να διανοείται ότι ουσιαστικά εκείνος χρησιμοποιείται από αυτές. Πραγματικά, το άτομο αποτελεί “βασική τροφή” για ένα μεγάλο αριθμό εργοστασίων και γραφειοκρατικών οργανισμών. Το άτομο μεταγγίζει την ενέργεια και το αίμα του σε βιομηχανίες όπλων, αυτοκινήτων και σε διυλιστήρια πετρελαίου. Έτσι, λοιπόν, δεν κυριαρχούμε στον κόσμο που έφτιαξε ο Θεός, σύμφωνα με την εντολή του “κατακυριεύσατε την γην”, αλλά κυριαρχούμα­στε από έναν άλλο “κόσμο”, που φτιάξαμε με τα δικά μας χέρια.

Κατά τον Σαρτρ, ελεύθερος είναι εκείνος που μπορεί να επιλέγει. Ηεπιλογή, όμως, αποτελεί δυναμική έκφραση της ανθρώπινης λογικής. Είναι μια πνευματική δυνατότητα που σήμερα είναι ιδιαίτερα υποτονική. Ενεργούμε χωρίς να σκεπτόμα­στε. Αφήνουμε κάποιο “αθώο” κομπιούτερ να σκέπτεται για μας. Όμως πίσω από τη συσκευή είναι άλλοι που σκέπτονται, που αποφασίζουν, που επιλέγουν για μας. Αύριο, χάρη στη διεύρυνση του συστήματος internet, θα μαθαίνουμε όσα νομίζουν κάποιοι “αόρατοι” και “αόριστοι” ότι πρέπει να μαθαίνουμε. Οι “τράπεζες πληρο­φοριών” θα τροφοδοτούν τη σκέψη μας με το δικό τους πνευματικό υλικό. Δε χρειάζεται να σκεπτόμαστε εμείς. Έτσι, θα καταθέσουμε το μυαλό μας σε μια τέτοια τράπεζα, που θα το “διαχειρίζεται” κι εμείς θα εισπράττουμε τους… τόκους! Θα έχουμε βέβαια εγκέφαλο, χωρίς όμως εγκεφαλική ουσία. Η αρωγή της επιστή­μης θα γίνει οιμωγή[4] οδύνης. Η τεχνολογία θα πετύχει να αντικαταστήσει τα εγκεφαλικά μας κύτταρα με ηλεκτρονικά μικροκυκλώματα.

Σε αυτή την αντικατάσταση οφείλεται ο βιασμός της ανθρώπινης ελευθερίας: οι ηλεκτρονικές, σε αντίθεση με τις βιολογικές μονάδες, προγραμματίζονται, και μάλιστα με πολύ εύκολο τρόπο. Ενεργούμε σύμφωνα με όσα είμαστε προγραμμα­τισμένοι να κάνουμε. Έτσι, εισερχόμαστε στην εποχή του μηχανοποιημένου αν­θρώπου, που θα κουρδίζεται και θα ρυθμίζεται. Έτσι, θα εξελιχθεί σ’ ένα απρόσω­πο “γρανάζι” της παραγωγικής μηχανής. Θα υπολογίζει τα πάντα με λεπτά και λεφτά. Ο χρόνος θα γίνει χρήμα. Τα συναισθήματα θα παραχωρήσουν τη θέση τους στα νούμερα. Ο άνθρωπος θα έχει ελευθερία μόνο στην κατανάλωση. Να καταναλώσει και να καταναλωθεί. Θα κινείται αλλά δε θα συγκινείται. Ασφαλώς θα συσσωρεύει γνώσεις καθημερινά. Αυτό δε θα καλλιεργεί το στοχασμό ή το λογισμό.

Θα πλουτίζει τον παραλογισμό. Η “τετράγωνη λογική” θα εξελιχθεί σε “Τρίγωνο του Θανάτου” για την πραγματική λογική. Η απόδειξη βρίσκεται στο ότι ο σημερινός άνθρωπος αποδέχεται “ελεύθερα” τη σκλαβιά του. Υποτάσσεται αυτόβουλα σε μια“χαρούμενη αλλοτρίωση”.

Οοργουελικός άνθρωπος-σκαθάρι, δηλαδή το αρμονικά ενταγμένο σε μια δυσαρμονική καταναλωτική κοινωνία άτομο, γίνεται πρότυπο μιας ζωής που είναι “ζωή σε κονσέρβα”. Ο οργανισμός αυτός δεν είναι αυτο-κίνητος, είναι ετεροκίνητος. Δεν αντιμετωπίζεται σαν ανθρώπινη μονάδα, αλλά σαν μεγάφωνο που διαλα­λεί όσα του υπαγορεύει ο πνευματικός καθοδηγητής. Αρκεί να ρίξουμε μια ματιά γύρω μας, για να δούμε πόσα άτομα “δειλά, μοιραία και άβουλα αντάμα” εφαρ­μόζουν κατά γράμμα τα διαφημιστικά μηνύματα που εκπέμπει η τηλεόραση (σω­στότερο είναι τηλοψία).    

Η πλύση εγκεφάλου που συστηματικά γίνεται με πολλά μέσα και ποικίλους τρό­πους έχει οδηγήσει στην ανατροπή θεμελιωδών αρχών ζωής. Θεμελιωδών επίσης αξιών. Μέσα στον κόσμο της τεχνητής λογικής θεωρείται παράλογο ν’ αποζητά κανείς κάτι που δεν μπορεί να εκφραστεί με αριθμούς. Ο όρος “πνευματική ευχαρίστηση” είναι, παραδείγματος χάρη, μια από τις δεκάδες φράσεις και λέξεις που το “Άγγσος”, το κόμμα εξουσίας στην Ωκεανία του Όργουελ, διαγράφει από τα λεξικά. Στο “Θαυ­μαστό Καινούριο Κόσμο” του Χάξλεϋ απαγορεύεται το διάβασμα του Σαίξπηρ. Σήμερα τίποτα από αυτά δεν απαγορεύεται, απλώς δεν καταναλώνεται, γιατί η καταναλωτική κοινωνία δεν είναι πνευματική. Είναι αισθησιακή.

Η επικράτηση της τεχνολογίας σ’ όλο το φάσμα της ανθρώπινης λειτουργίας σημαίνει θάνατο του δημιουργικού πνεύματος, θάνατο της φαντασίας, της πρωτο­τυπίας, της πρωτοβουλίας. Το προκαθορισμένο δεν ανέχεται την αυτοβουλία. Τη θεωρεί ανταρσία. Ο άνθρωπος πιστεύει πως ανεβαίνει διανοητικά. Η τεχνολογία όμως τον κάνει ειδικό και τον αφήνει διανοητικά κενό. Αυτό μελλοντικά θα έχει επιπτώσεις τραγικά προβλέψιμες και προβλέψιμα τραγικές. Δε σημαίνει ότι θα έχουμε κυριαρχία της λογικής, μάλλον θα έχουμε κυριαρχία της παραφροσύνης. Διότι η γνώση που υπηρετεί μόνο την τεχνολογία και όχι την ευαισθησία επιβάλ­λει σε παγκόσμια κλίμακα την κυριαρχία της ανθρώπινης θηριωδίας. Πριν από μερικά χρόνια ένα αγγλικό τραγούδι ροκ έλεγε: “Η γνώση είναι θανατηφόρος φίλος, όταν κανείς δεν κανονίζει τους κανόνες και η μοίρα της ανθρωπότητας πέφτει σε χέρια τρελών”. Το φοβερό δεν είναι ότι κανείς δεν κανονίζει τους κανόνες, αλλά ότι τους κανονίζουν κάποιοι, και αυτό είναι που γεννά την αλαζο­νεία της δύναμης, που οδηγεί στην “ύβριν” με επακόλουθο την “τίσιν”.

Πολλοί φοβούνται ότι την παλιά ταξική διαίρεση “πλούσιοι” και “πτωχοί” θα διαδεχθεί μια άλλη πιο “μοντέρνα”: μηχανοκράτες καιμηχανόδουλοι. Προσωπικά δε βλέπω τον κίνδυνο εκεί. Ο άνθρωπος, και δούλος ακόμη, είναι χρήσιμος, γιατί μπορεί να παράγει. Η χειρότερη μορφή δουλείας είναι η “αχρηστοποίηση” του ανθρώπου. Οι μηχανές θα δουλεύουν για τον άνθρωπο και ο άνθρωπος για τις μηχανές. Κάποτε ένας διευθυντής της Ρολς-Ρόυς είχε κάνει την πρόβλεψη ότι στο μέλλον τα εργοστάσια θα δουλεύουν μ’ έναν άνθρωπο κι ένα… σκύλο. Ο σκύλος θα είναι εκεί για να εμποδίζει τον άνθρωπο ν’ αγγίζει τις μηχανές και ο άνθρωπος θα χρησιμεύει για να ταΐζει το σκύλο!

Στην εποχή του Γαλιλαίου πίστευαν πως η γη δεν κινείται, κάτι που σήμερα φαίνεται παράλογο. Στην εποχή του Χριστού τον περισσότερο κόσμο δεν τον ενδιέφερε τι κάνει η γη. Σήμερα τον περισσότερο κόσμο δεν τον ενδιαφέρει τιγίνεται στη γη ή τι κάνουν σε βάρος της γης κάποια επιτελεία οικονομικών και πολιτικών συμφερόντων. Τα κοινά εγκλήματα τιμωρούνται, αλλά τα μεγάλα εγκλή­ματα που τελούνται “εν ψυχρώ” στα επιστημονικά εργαστήρια των πολυεθνικών εταιρειών ή στρατηγείων ή στους εγκεφάλους των ιδεολόγων του θανάτου μένουν ατιμώρητα. Μάλιστα επιβραβεύονται ή βραβεύονται με “Νόμπελ”. Σήμερα όλοι νιώθουμε το νέφος να μας πλακώνει και να μας πνίγει. Δεν είναι νέφος. “Είναι ο άπειρος ουρανός που σκύβει πάνω στον παραλογισμό της γης”, όπως λέει μια όμορφη φράση του Τολστόι.

***

Η διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στην παλιά δουλεία και στη μοντέρνα μορφή δουλείας είναι ότι η δεύτερη είναι μια δουλεία που αρέσει. Γι’ αυτό οι σύγχρονοι σκλάβοι δεν επαναστατούν. Άλλωστε τους προσφέρονται όλα: κατεψυγμένα τρόφι­μα, κατεψυγμένη ψυχαγωγία. Μια ολόκληρη γενιά ανθρώπων, καθισμένη μπροστά στις ηλεκτρονικές οθόνες, απολαμβάνει μια τεχνητή διασκέδαση. Συχνά εκδηλώνει το μίσος της για τις σημερινές καταπιεστικές δομές κυνηγώντας εξωγήινα αερο­πλανάκια!

Βέβαια, θα ήταν λάθος να ρίξουμε την ευθύνη για όσα δεινά μάς περιμένουν στις μηχανές.  Ο κίνδυνος δε βρίσκεται στις μηχανές αλλά στους μηχανισμούς. Δηλαδή στα συστήματα εξουσίας που τις ελέγχουν, χωρίς εμείς να μπορούμε να τις ελέγξουμε. Κι αυτό ξεκινά από την ανισορροπία της εξέλιξης. Έναντι του τεχνικού πολιτισμού ο πνευματικός υποτονεί. Ο καλπασμός του τεχνικού θα συνε­χιστεί. Ούτε είναι στο χέρι μας ούτε προς το συμφέρον μας να τον ανακόψουμε. Το σωστό θα ήταν να συμβαδίσει ο τεχνικός με τον πνευματικό πολιτισμό, και μάλιστα χωρίς αντιπαραθέσεις. Το δράμα δε βρίσκεται στο αεροπλάνο που διαθέ­τει ο πρώτος. Το δράμα είναι η χελώνα που αντιτάσσει ο δεύτερος.

Αυτό δε σημαίνει ότι δεν υπάρχει αντίδραση. Όπως σε κάθε εποχή, έτσι και στη δική μας υπάρχουν κάποια ανυπότακτα πνεύματα που κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου. Οι άνθρωποι αυτοί από τα συστήματα εξουσίας θεωρούνται “σκου­ριασμένα γρανάζια” που πρέπει να αλλαχθούν και να πεταχθούν. Γι’ αυτό στις μοντέρνες τυραννίες του καιρού μας πολλά ανήσυχα πνεύματα “εξατμίζονται” ή εξαφανίζονται. Ακόμη και σ’ αυτό τον τομέα οι μηχανές έχουν τον πρώτο ρόλο: ανακάλυψη, σύλληψη, εξαφάνιση. Η εξαφάνιση δεν είναι αναγκαίο να έχει χαρα­κτήρα θανάτου. Αρκεί η επιβολή της σιωπής. Να μη βρίσκει χώρο ο διανοητής να διδάξει ή εκδότη να εκδώσει το έργο του.

Η χιτλερική σβάστικα, που είναι το σύμβολο της τυραννίας, κυριαρχεί απόλυτα στη ζωή μας. Μόνο που έχει πάρει άλλα σχήματα, για παράδειγμα τα σήματα των πολυεθνικών εταιρειών. Δεν υπάρχουν λοιπόν άνθρωποι σήμερα που να διατηρούν την ελευθερία τους, εκτός από κάποιους Αργοναύτες του Πνεύματος. Όλοι εξαρ­τώνται από κάποιους που ελέγχουν την πληροφόρηση, που ελέγχουν τη σκέψη, τη γνώση, τις προτιμήσεις, τα γούστα κτλ. Η τελειοποίηση των μηχανών μοιραία οδηγεί στην εδραίωση ενός παγκόσμιου διανοητικού ολοκληρωτισμού.

Αυτό δε σημαίνει ότι τα πάντα έχουν χαθεί. Πάντα υπάρχει ελπίδα όταν ο άνθρωπος συνειδητοποιεί τη δουλεία του. Αυτό δείχνει ότι η αλλοτρίωση δεν έχει ολοκληρωθεί. Υπάρχει κάποιο ίχνος ανθρωπιάς μέσα στον εκφυλισμένο άνθρωπο. Ο Όργουελ, που φαίνεται τόσο απαισιόδοξος, πιστεύει σ’ αυτή την ιδέα. Απευθύ­νεται στις μοντέρνες τυραννίες και προειδοποιεί: “Το ξέρω πως θ’ αποτύχετε. Υπάρχει κάτι στο Σύμπαν -δεν ξέρω τι, ένα πνεύμα, μια αρχή- που δε θα υπερνικήσετε ποτέ”.